تفسیر قوانینتفسیر قوانین (interpretation of law) از اصطلاحات علم حقوق بوده و به معنای تفسیر استنباط حکم قانون است نسبت به مواردی که در حیطه شمول آن قرار می‌گیرد. وقایع و امور حقوقی مردم در جامعه به حدی متنوع است که کاملترین قانون نیز نمی‌تواند حکم هر مورد را بیان کند، لذا ناگزیر بایستی از ابزار تفسیر استفاده شود تا بتوان قانون را بر موارد منطبق نمود. تفسیر قانون در درجه اول از اختصاصات قاضی در مرحله صدور حکم است. تفسیر قانون با توجه به مرجع تفسیر کننده به تفسیر قانونی و تفسیر قضایی تقسیم می‌شود و در یک تقسیم بندی عام و کلی دیگر، تفسیر و عمدتا تفسیر قضایی به دو نوع موسع و مضیق تقسیم می‌شود. فهرست مندرجات۲ - ضرورت ۳ - موضوع ۴ - موارد ۴.۱ - نقص قانون ۴.۲ - اجمال و ابهام ۴.۳ - تعارض قوانین ۴.۴ - فقدان قانون ۵ - مراجع ۵.۱ - تفسیر قانونی ۵.۲ - تفسیر قضایی ۶ - روش‌های تفسیر قوانین جزایی ۶.۱ - تفسیر موسع ۶.۲ - تفسیر مضیق ۶.۳ - روش‌های دیگر ۶.۳.۱ - تفسیر ادبی ۶.۳.۲ - تفسیر منطقی ۶.۳.۳ - تفسیر تاریخی ۶.۳.۴ - تفسیر اصولی ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - تعریفتفسیر در لغت به معنی بیان و کشف مقصود گوینده است. [۱]
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مبسوط در ترمینواوژی حقوق، ج۲، شماره ۵۰۱۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۸، چاپ اول.
تفسیر در اصطلاح قانونی عبارت است از تعیین مدلول و دایره شمول مواد قانون مبهم یا مجمل، با توجه به مقصود قانون‌گذار در چارچوب اصول و مبانی نظام حقوق جامعه. [۲]
ولیدی، محمد صالح، بایسته‌های حقوق جزای عمومی، ص۱۴۱، تهران، انتشارات جنگل، ۱۳۸۸، چاپ اول.
۲ - ضرورتبر خلاف شاعران، ادیبان و سخنوران که به فراخور حال مستمعان، از استعمال الفاظ و عبارات روشن و اراده معنای حقیقی آن‌ها روی بر می‌تابند و به مجاز و مبالغه و تلمیح و تشبیه و ابهام می‌گرایند؛ قانون‌گذاران که کارشان تامین نظم و امنیت عمومی و تضمین حقوق و آزادی‌های فردی است ناگزیر از به کار بردن الفاظ و عبارات روشن، جامع و نامتعارض و دوری جستن از نقص و ابهام و اجمال‌اند. با وجود ادعای تدوین کنندگان متن قانون و خشنودی و سرمستی آنان از عظمت، جامعیت و صراحت اثری که پدید آورده‌اند، وجود ابهام، اجمال، نقص، سکوت و تعارض در قانون اجتناب ناپذیر است. به هیچ وجه نمی‌توان ادعا کرد که تنظیم‌کنندگان متن قانون، اثری بی نیاز از تفسیر و توضیح پدید آورده‌اند و به تمام پرسش‌هایی که در عمل برای دادرسان پیش می‌آید از پیش پاسخ گفته‌اند. [۳]
امیری، جلال، قواعد تفسیر قوانین جزایی، فصلنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، پاییز ۱۳۷۷، شماره ۴۱، ۱۰ و ۱۱.
علاوه بر عدم احاطه قانون‌گذار بر تمامی مسایل، که منجر به سکوت او در موارد زیادی می‌شود؛ خصیصه کلی بودن قانون نیز سبب بروز ابهام، اجمال و تعارض در قانون شده است. [۴]
کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، ج۲، ص۲۱۲، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۷، چاپ اول.
برای حل چنین مشکلی، علمای حقوق و دادرسان، به تفسیر قانون دست می‌زنند. بدین جهت تفسیر قانون، تجلی‌گاه اوج دانش حقوقی دادرسان و حقوق‌دانان و نتیجه ممارست طولانی آنان در کار دشوار فهم قانون است و طبیعی است که دست یافتن به چنین مهمی، قبل از هر چیز، نیازمند روشی مضبوط و قانون‌مند می‌باشد. [۵]
قیاسی، جلال‌الدین، روش تفسیر قوانین کیفری، ص۱۵، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹، چاپ اول.
۳ - موضوعتفسیر به قوانین موضوعه و مصادری که دارای لفظ و معنی است، اختصاص دارد و قوانین و قواعد عرفی، به جهت عدم نص و عبارت رسمی، قابل تفسیر نیست. [۶]
دیلمی، احمد، بایسته‌های تفسیر قوانین، ص۱۱، قم، انتشارات دانشگاه قم، ۱۳۸۲، چاپ اول.
۴ - موارداگر حکم واقعه یا عملی حقوقی در نصوص قانونی آشکار باشد و جایی برای اختلاف نظر وجود نداشته باشد، پیروی از آن الزامی است؛ اما زمانی که قانون حکم مساله‌ای را آشکارا بیان ننموده باشد، تفسیر مطرح می‌شود. اساسی‌ترین موارد تفسیر قانون عبارتند از: ۴.۱ - نقص قانوننقص در صورتی است که قانون‌گذار همه مسایل مورد نیاز را در قانون ذکر ننموده باشد. ۴.۲ - اجمال و ابهاماجمال و پیچیدگی قانون ممکن است مربوط به موضوع قضیه، حکم آن و یا هر دوی آن‌ها باشد. اجمال و عدم صراحت در قانون اسباب گوناگونی دارد از جمله به کار‌گیری الفاظ مشترک. ۴.۳ - تعارض قوانینهنگامی که بخشی از قانون با بخش دیگر اختلاف و تضاد داشته باشد به‌طوری که نتوان در یک زمان، به هر دوی آن‌ها عمل کرد و نتوان بین آن‌ها هماهنگی و سازش ایجاد نمود. ۴.۴ - فقدان قانونگاه در یک موضوع و مساله‌ای حقوقی، قانون وجود ندارد که این امر ریشه در کوتاهی یا عدم دقت قانون‌گذار و یا ضعف وی در پیش بینی موقعیت‌های خاص دارد. [۷]
کلسن،هانس، النظریه المحضه فی القانون، ص۱۵-۲۲، ترجمه اکرم الوتری، بغداد، ۱۹۸۶م.
(به عنوان مثال اگر زوج دادخواستی مبنی بر درخواست بطلان نکاح به دلیل کافر غیر کتابی بودن زوجه به دادگاه ارایه دهد، در قانون مدنی بر خلاف نص صریح قرآن و اجماع فقها، ماده‌ای وجود ندارد.)۵ - مراجعتفسیر قانون با توجه به مرجع تفسیر کننده به انواعی تقسیم می‌شود. (برخی از نویسندگان عنوان این بحث را انواع تفسیر قرار داده‌اند، اما چون محور این تقسیم، مرجع تفسیر کننده است و از طرفی تفسیر به لحاظ جهات دیگر، انواع دیگری نیز می‌یابد، عنوان مرجع تفسیر انتخاب گردیده است.) ۵.۱ - تفسیر قانونیدر پاره‌ای از اوقات ممکن است عبارت قانون مبهم یا ناقص باشد به‌طوری که نتوان آن‌را بر کلیه موارد مربوط به یک امر، تسری داد؛ در این قبیل موارد چنان‌چه قانون‌گذار مبادرت به رفع ابهام یا نقص قانون کند، تفسیر را قانونی می‌نامند. ارزش و اعتبار این نوع از تفسیر، مانند خود قانون است و برای تمام افراد و دادگاه‌ها الزام آور است چرا که قانون‌گذار درصدد بیان مراد خود از قانون قبلی بوده و مبادرت به وضع قانون جدیدی نکرده است. به همین جهت این تفسیر نسبت به به اعمالی که قبل از تفسیر آن صورت گرفته، عطف به ما سبق می‌شودو قابلیت اجرایی پیدا می‌کند. تفسیر قانونی "قوانین عادی"، به موجب اصل هفتاد و سوم قانون اساسی به‌عهده مجلس شورای اسلامی است و تفسیر اصول "قانون اساسی" به موجب اصل نود و هشتم قانون اساسی در صلاحیت شورای نگهبان است. [۸]
ولیدی، محمد صالح، بایسته‌های حقوق جزای عمومی، ص۱۴۱، تهران، انتشارات جنگل، ۱۳۸۸، چاپ اول.
تفسیر قانونی، بر دیگر انواع تفسیر ترجیح دارد زیرا قانون‌گذار بیش از هر مقام دیگر، به مقصودی که از وضع قانون داشته آگاه است و تنها او می‌تواند معنای درست قانون را تعیین کند ضمن آن‌که این تفسیر با اصل جدایی قوای سه گانه موافق‌تر است. [۹]
کاتوزیان، ناصر، کلیات حقوق، نظریه عمومی، ص۵۱۵، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۴، چاپ دوم.
۵.۲ - تفسیر قضاییتفسیری از قانون است که دادگاه‌ها هنگام حل و فصل دعوایی معین، ارایه می‌دهند. این تفسیر حق قاضی است و وی موظف است قوانین مجمل یا ناقص را تفسیر نماید تا بتواند دعوایی را که نزدش طرح شده، پایان بخشد. البته قلمرو این گونه تفاسیر، محدود به همان دعواست و قاضی ناگزیر نیست در دعواهای مشابه دیگر که در آینده به وی ارجاع داده می‌شود، از تفسیر قبلی خود یا تفسیر دیگر دادگاه‌ها پیروی کند. [۱۰]
دیلمی، احمد، بایسته‌های تفسیر قوانین، ۴۶ و ۴۷.
این شیوه تفسیر، در امور غیر جزایی با انعطاف بیشتری همراه است.۶ - روش‌های تفسیر قوانین جزاییدر یک تقسیم بندی عام و کلی، تفسیر و عمدتا تفسیر قضایی به دو نوع موسع و مضیق تقسیم می‌شود که هر یک در مواردی خاص به کار می‌آید. این دو روش تفسیری محصول حصر عقلی‌اند. ۶.۱ - تفسیر موسعتفسیر موسع آن است که معنی مواد قانونی را تا آن‌جا که قابلیت کشش دارد، با رعایت انصاف و عدالت قضایی توسعه دهند. در تفسیر موسع تنها پای‌بندی به الفاظ و عبارات قانون کافی نیست و باید به مصالح مورد نظر قانون‌گذار نیز مراجعه کرد. بر اساس این روش، حکمی که قانون برای موضوعی معین در نظر گرفته به موضوعات و حالات مشابه تسری داده می‌شود زیرا قانون‌گذار به همه این اعمال و رفتار انسان‌ها احاطه و اشراف ندارد تا آن‌ها را پیش‌بینی کند یا برای هر یک حکمی مستقل در قانون در نظر گیرد. لذا با استناد به روح و هدف قانون‌گذار و عرف و عادت، تفسیری موسع از قانون ارایه می‌شود. در حقوق خصوصی به سبب انعطاف‌پذیری بیش‌تر متون قانونی و نپرداختن به جنبه‌های نظم عمومی و مصالح اجتماعی، قاضی می‌تواند با توسل به این شیوه، راه حلی در خور بیابد؛ اما بر عکس در امور جزایی که عموما جنبه نظم عمومی دارد و به مصالح اجتماعی مربوط می‌گردد، تفسیر موسع به سلب حقوق و آزادی‌های فردی می‌انجامد و با اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها سازگاری ندارد. [۱۱]
دیلمی، احمد، بایسته‌های تفسیر قوانین، ۱۳۸.
بر اساس تفسیر موسع مفاد یک حکم، مصادیق مشکوک خود را نیز شامل می‌شود. [۱۲]
قیاسی، جلال‌الدین، روش تفسیر قوانین کیفری، ۱۵۷.
۶.۲ - تفسیر مضیقتفسیری است که در آن از معنای مواد قانونی تجاوز ننموده و حدود اجرای آن‌را توسعه ندهند. اصولا تفسیر مضیق در قوانین مربوط به نظم عمومی به کار می‌رود زیرا این قبیل قوانین با مصالح اساسی جامعه پیوند دارد و بر اساس آن، آزادی‌های فردی حفظ می‌گردد. مطابق اصل قانونی بودن جرم و مجازات، تمامی قوانین کیفری باید به طور مضیق و محدود تفسیر گردند و قوانین، کاملا طبق همان الفاظ و عباراتی که قانون‌گذار برای بیان اغراض خود به کار برده است، صورت گیرد. این تفسیر، جلوه‌ای از اصل برائت است و به منظور پاسداری از حرمت و آزادی افراد به کار گرفته می‌شود. [۱۳]
صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، ص۱۶۵، تهران، انتشارات طرح نو، ۱۳۸۸، چاپ دوم.
۶.۳ - روش‌های دیگرالبته حقوق‌دانان روش‌های دیگری را به اعتبار وسیله استنباط برشمرده‌اند که عبارتند از: ۶.۳.۱ - تفسیر ادبیدر تفسیر ادبی، قاضی تنها به الفاظ و عبارات قانون توجه دارد و می‌کوشد تا به یاری فنون مربوط به قواعد و دستور زبان، معنی درست آن‌را بفهمد و اجمال و نقص قانون را برطرف سازد. به عنوان مثال واژه ابطال و عدم نفوذ در عرف عمومی به جای هم به کار می‌روند؛ در حالی که در زبان قانون، این دو واژه مفهوم خاصی را القا می‌کنند. ۶.۳.۲ - تفسیر منطقیدر بسیاری از موارد، تفسیر ادبی قانون، به تنهایی مشکل را حل نمی‌کند؛ لذا قاضی باید تحقیق گسترده‌تری را انجام دهد و با توجه به نظم منطقی مواد و اصول حاکم بر آن، معنای درست قانون و قلمرو اجرای آن را معین سازد. مثلا مواد متعارض را در برابر هم قرار دهد و تفسیری مناسب ارایه دهد. ۶.۳.۳ - تفسیر تاریخیچنانچه قاضی از ملاحظات تاریخی برای کشف منظور قانون‌گذار استفاده نماید، تفسیر را تاریخی می‌نامند. به عنوان مثال از مقدمات تهیه قانون و مباحثه نمایندگان مجلس، منظور قانون‌گذار را کشف و قانون را تفسیر می‌کند. ۶.۳.۴ - تفسیر اصولیدر این روش قواعد حقوقی و مواد قانونی، با توجه به اصول کلی و قواعد اصلی حاکم بر سیستم حقوقی تفسیر می‌شوند. البته تفکیک این نوع از تفسیر از تفسیر منطقی به آسانی امکان‌پذیر نیست. [۱۴]
کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، کلیات حقوق، نظریه عمومی، ص۲۳۵ – ۲۴۵.
۷ - پانویس
۸ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تفسیر قوانین (interpretation of law)»، تاریخ بازیابی ۹۹/۵/۲۸. |